O establecemento dun réxime de caudais ecolóxicos é, na actualidade, unha ferramenta practicamente imprescindible na xestión das concas hidrográficas.

O número de infraestruturas hidráulicas construídas sufriu un enorme incremento nas últimas décadas, como resposta á demanda crecente de recursos hídricos orixinada polo desenvolvemento agrícola, industrial e urbano. Estímase que a nivel mundial existen máis de 45.000 grandes presas, das cales unhas 1.200 se encontran en España, valor que sitúa o noso país entre os cinco países do mundo con maior capacidade de encoro (uns 56.000 Hm3).

Por iso, xustifícase plenamente a necesidade de adoptar réximes de caudais ecolóxicos, o que queda xa patente na Orde ARM/2656/2008, do 10 de setembro pola que se aproba a Instrución de Planificación Hidrolóxica (IPH). Nela queda posto de manifesto que os caudais ecolóxicos non son un uso, senón unha restrición previa á explotación.

Un caudal ecolóxico ha de ser representativo da variabilidade natural do réxime de caudais do río e haberá de considerar o correcto funcionamento das diversas compoñentes asociadas ao ecosistema fluvial, entre as que cabe destacar a flora e fauna propias deste.

A IPH define no seu apartado inicial ao caudal ecolóxico, como "aquel caudal que contribúe a alcanzar o bo estado ou bo potencial ecolóxico nos ríos ou nas augas de transición e mantén, como mínimo, a vida piscícola que de xeito natural habitaría ou puidera habitar no río, así como a súa vexetación de ribeira. "

A IPH (Instrución de Planificación Hidrolóxica) propón: "Para comprobar que os caudais obtidos por medio da análise das series históricas teñen unha correspondencia coa fauna existente, proponse realizar un contraste mediante a aplicación de métodos de modelaxe de hábitat en tramos representativos baseados na simulación hidráulica adaptada ao uso de curvas de preferencia do hábitat para as especies obxecto, permitindo obter curvas que relacionen o hábitat potencial útil co caudal. "

O obxectivo desta análise é a comparación da dispoñibilidade de hábitat entre o réxime natural e o réxime proposto.

Estudo de Caudais ecolóxicos

Desenvolveuse un estudo para o establecemento do réxime de caudais ecolóxicos e das necesidades ecolóxicas de auga das masas de auga superficiais continentais e de transición da parte española da Demarcación Hidrográficas do Miño-Limia, avaliación do hábitat acuático "RHYHABSIM" e "RIVER2D", para as masas estratéxicas da Demarcación do Miño-Sil.

O obxectivo do traballo era establecer as metodoloxías de traballo a desenvolver para o establecemento dun réxime de caudais ecolóxicos na Demarcación do Miño- Sil.

A metodoloxía fai referencia á determinación dos caudais mínimos, se ben o réxime que se haberá de definir, terá outras consideracións, tales como caudais máximos a definir, taxas de cambio, caudais xeradores, réxime a adoptar en secas, etc.

Así pois, os traballos para a definición dos caudais ecolóxicos efectuáronse en todas as masas das demarcacións por métodos hidrolóxicos e nunha selección delas por métodos hidrobiológicos. Estas últimas dividíronse en dous grupos, estratéxicas e non estratéxicas, entendendo por tales, aquelas que maior repercusión poden ter nos Balances dos Plans Hidrolóxicos en redacción actualmente. Na Demarcación do Miño-Sil hai un total de 270, das cales se simularon 21 (sendo 7 delas estratéxicas).

Criterios de valoración

Os métodos hidrolóxicos para obter a distribución temporal de caudais mínimos, están baseados nalgún dos seguintes criterios, diferenciándose polo menos dous períodos hidrolóxicos homoxéneos, que no caso do presente estudo, foi unha diferenciación mensual:

a) A definición de variables de centralización móbiles anuais de orde única, identificadas pola súa significación hidrolóxica (21 e 25 días consecutivos, por exemplo), ou de orde variable, coa finalidade de buscar descontinuidades do ciclo hidrolóxico. Para a detección de medidas de centralización de orde variable, utilizouse o método do caudal básico, baseado na metodoloxía desenvolvida pola. Palau, e colaboradores (media móbil de 100 días).

b) A definición de percentís entre o 5 e o 15% a partir da curva de caudais clasificados, que permitirán definir o albor habitual do caudal mínimo. Nos métodos hidrobiológicos, o esquema conceptual da metodoloxía de modelización do hábitat parte de dous puntos básicos:

As curvas de preferencia da fauna

Un modelo hidráulico fluvial

Os caudais máximos non deben ser superados na xestión ordinaria das infraestruturas hidráulicas, co fin de limitar os caudais circulantes e protexer así ás especies autóctonas e estadios máis vulnerables a estes caudais. Os caudais artificialmente altos e continuados poden reducir as poboacións piscícolas dos estadios e especies máis sensibles por esgotamento ao superar as velocidades críticas, producindo o seu desprazamento cara a augas abaixo ou mesmo a súa morte.

É recomendable durante a xestión ordinaria non superar as Velocidades Críticas (Vcrit) ou velocidade de esgotamento, asegurando o mantemento dunhas condicións medias no medio fluvial asimilables ás velocidades optimas de desprazamento (velocidades ás que o peixe é capaz de desprazarse grandes distancias mantendo un custo enerxético de desprazamento mínimo).

Taxas de cambio. As taxas de cambio refírense á rapidez coa que se producen os cambios dunhas magnitudes a outras, afectando á capacidade de resposta da biota.

Caudal xerador: caudal que regula a estrutura xeomorfolóxica de das canles, evitando o seu progresivo estreitamento e colonización.

O concepto de "Hábitat Potencial Útil".

Fundindo ambas as dúas ideas, o modelo hidráulico, que simula as condicións dos distintos segmentos do río en función dos caudais circulantes e o valor potencial do hábitat fluvial, que nos indica as condicións nas que se van encontrar as especies que poden estar presentes, chégase ao concepto do Hábitat Potencial Útil, ferramenta coa que se formulará o réxime ambiental de caudais.

O axuste mediante a modelaxe da idoneidade do hábitat baseouse na simulación hidráulica adaptada ao uso de curvas de preferencia do hábitat para a especie ou especies obxectivo, como indica a IPH. Para iso, realizáronse as correspondentes modelizacións en 1 D co programa Rhyhabsim (Ian G. Jowett, NIWA, NZ); e en 2 D co RIVER2D da Universidade de Alberta (Steffler, 2002), nalgunhas das masas non vadeables.

Plan Hidrolóxico vixente

O Plan Hidrológico de Demarcación vixente aprobado polo Consello de Ministros na súa reunión do día 8 de xaneiro de 2016 (Real Decreto 1/2016, de 8 de xaneiro) establece no seu Capítulo III: Régimenes de caudais ecolóxicos e outras demandas ambientais (artigos 9 ao 14) e no seu apéndice 6 o réxime de caudais ecolóxicos.

Caudais ecolóxicos na demarcación hidrográfica do Miño-Sil 2015-2021

Capítulo IV caudais ecolóxicos

Establecemento de rexímenes de caudais ecolóxicos nas masas de auga da Demarcación Hidrográfica do Miño-Sil

Información relacionada:

Common implementation strategy for the Water Framework Directive (2000/60/ec). Guidance Document No 8. Public Participation in Relation to the Water Framework Directive. Active involvement, Consultation, and Public access to information (WP3). Publicado por European Environment Agency (EEA) ISSN: 1725-1087. ISBN 92-894-5128-9.

http://circa.europa.eu/Public/irc/env/wfd/library?l=/framework_directive/guidance_documents/guidancesnos8spublicspar/_EN_1.0_&a=d

As Medidas Complementarias son aquelas que en cada caso deben aplicarse con carácter adicional para a consecución dos obxectivos medioambientais ou para acadar unha protección maior das augas.

Pertencen aos seguintes grupos:

• Instrumentos lexislativos,
• Instrumentos administrativos,
• Instrumentos económicos ou fiscais
• Acordos negociados en materia de medio ambiente,
• Códigos de boas prácticas,
• Creación e restauración de humedais,
• Medidas de xestión da demanda,
• Reutilización,
• Desalación,
• Proxectos de construción,
• Proxectos de rehabilitación,
• Proxectos educativos,
• Proxectos de investigación, desenvolvemento e demostración,
• Establecemento de normas de calidade ambiental máis estrictas,
• Revisión de autorizacións,
• Outras medidas pertinentes.

Todas estas Medidas Complementarias están recollidas no Regulamento de Planificación Hidrolóxica.

RPH: Regulamento de Planificación Hidrolóxica

O Programa de Medidas Básicas é o conxunto de requerimentos mínimos que deben cumprirse en cada demarcación. Entre elas atópanse:

• Medidas para aplicar a lexislación sobre protección da auga,
• Medidas para aplicar o principio de recuperación dos cuestes do uso da auga.
• Medidas para fomentar o uso eficiente e sostible da auga.
• Medidas relativas á protección da auga.
• Medidas de control sobre extracción e almacenamento da auga.
• Medidas de controsl sobre vertidos puntuales.
• Medidas de control sobre fuentes difusas que puedan generar contaminación.
• Medidas de control sobre otras actividades con independencia en el estado de las aguas y, en particular, las causantes de impactos hidromorfológicos.
• Prohibición de vertidos directos a aguas subterráneas.
• Medidas para prevenir o reducir las repercusiones de episodios de contaminación accidental.
• Directrices para la recarga de acuíferos.

RPH: Regulamento de Planificación Hidrolóxica

O Programa de Medidas é o plan de actuación que debe de porse en marcha para alcanzar o bo estado das masas de auga das concas Miño - Sil e Limia.

O Plan Hidrolóxico 2015-2021 [Real Decreto 1/2016, de 8 de xaneiro, polo que se aproba a revisión dos Plans Hidrolóxicos das demarcacións hidrográficas do Guadalquivir, Ceuta, Melilla, Segura, Júcar e Cantábrico Occidental, e da parte española das demarcacións hidrográficas do Miño-Sil, Douro, Tajo, Guadiana, Ebro e Cantábrico Oriental] recolle un Programa de Medidas que prioriza aquelas actuacións a realizar sobre as masas de auga que se atopen en mal estado co fin de cumprir os obxectivos ambientais propostos e alcanzar o bo estado ou potencial nos prazos previstos, tendo en conta os criterios de racionalidade económica e sustentabilidade

O maior número de medidas destínanse a saneamento con 156 medidas (31%), seguido polas destinadas á xestión de espazos pertencentes á Rede Natura 2000, 136 medidas (27%), e abastecemento con 77 medidas (16%). O Programa de Medidas recolle un total de 496 medidas cun investimento total de 426.191.046,99 €.

Son as medidas básicas o grupo máis importante do plan, un total de 289 medidas, ou o que é o mesmo, o 58,27 % das medidas. Estas medidas compleméntanse con 207 medidas complementarias.

O plan de medidas realizado para o primeiro ciclo de planificación hidrológica (2009-2015) compúñase de 1.112 medidas cun orzamento inicial de 988.880.626,46 euros. Delas 802 executáronse, 106 están en execución e 204 desestimáronse:

Resumo das tipoloxías incluidas no Programa de Medidas do Plan Hidrolóxico 2015-2021

Principais Actuacións

Abastecemiento

Medidas referentes a Estacións de Tratamento de Auga Potable (ETAPs); depósitos e bombeo; Mellora das redes abastecemento; actuacións en presas e azudes; mellora de captacións e conducións en alta.

Saneamento e depuración

Actuacións en estacións depuradoras de augas residuais (EDARs); colectores; mellora das redes de saneamento.

Modernización de regadíos

Financiamento de sistemas con menor consumo de auga; melloras de canles e acequias; medidas de regulación e concesións.

Xestión de inundacións

Sistema de Alerta Temperá; plans de Prevención; actuacións en presas, canles e motas de defensa.

Restauración

Restauración de canles; recuperación de ribeiras; restauración Zonas Húmidas.

Medidas Administrativas

Redes de control das augas (SAIH-SAICA); recuperación de custos e actualización de tarifas; normativa e regulación de usos; elaboración de códigos de boas prácticas; campañas de sensibilización e educación ambiental.

CAPÍTULO XII: PROGRAMA DE MEDIDAS. (PDF-66MB)

1. Introducción e antecedentes (PDF-300KB)

2. Descrición xeral da demarcación (PDF-22MB)

Anexo 1: Masas de auga moi modificadas (PDF-75MB)

Anexo 2: Inventario de recursos (PDF-9MB)

3. Descrición de usos, demandas e presións (PDF-4.5MB)

Anexo 3: Usos e demandas de auga (PDF-60MB)

Anexo 7: Inventario de presións (PDF-21MB)

4. Prioridades de usos e asignación de recursos (PDF-1MB)

Anexo 5: Caudais Ecolóxicos (PDF-10MB)

Anexo 6: Sistema de explotación e balances

5. Identificación de mapas das zonas protexidas (PDF-12MB)

Anexo 4: Zonas protexidas (PDF-15MB)

6. Programa de control e estado das masas de auga (PDF-12.5MB)

7. Obxectivos medioambientales para as masas de auga (PDF-350KB)

8. Diagnose do cumprimento dos obxectivos medioambientais (PDF-26.5MB)

Anexo 8: Obxectivos medioambientais e excepcións (PDF-2.5MB)

9. Análise económica dos usos da auga (PDF-2MB)

Anexo 9: Recuperación de custes (PDF-8.5MB)

10. Plans e programas relacionados (PDF-500KB)

11. Plans dependentes: Secas e inundacións (PDF-6MB)

12. Programas de medidas (PDF-5MB)

Anexo 10: Programa de medidas (PDF-19.5MB)

13. Participación pública (PDF-2MB)

Anexo 11: Participación pública (PDF-460MB)

14. Seguemento o plan hidrolóxico (PDF-500KB)

15. Listado de autoridades competentes (PDF-300KB)

Anexo 12: Atlas de mapas (PDF-700MB)

(Para a descarga de ficheiros de gran tamaño -varios MB- nos equipos Windows recoméndase picar co botón dereito do rato e seleccionar "Gardar enlace como", para gardar o ficheiro correspondente no equipo e abrilo unha vez finalizada a descarga)